متن سخنرانی دکتر مجتبی مقصودی

متن سخنرانی دکتر مجتبی مقصودی

چند گزاره از منظر رئالیسم انتقادی در باب نظامحزبی و انتخابات در ایران

نشست پنجم از سلسله نشست های مردم و مشارکت در انتخابات

نظام حزبی و انتخابات در ایران

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چهارشنبه ششم آذر 1398

1-     حزب و انتخابات شاخص های نظام مردمسالاری

"وجود حزب، نظام حزبی، احزاب ی شناسنامه دار وبرنامه دار"  در کنار "انتخابات،نظام انتخاباتی، مبارزات انتخاباتی و وجود سازو کارهای های قانونی" دوشاخص مهم در نظام های ی مردم سالار تلقی می شوند.

نظام های مردم سالار شاخص ها، نهادها و سازوکارهای دیگری نظیر؛پارلمان واقعی (با کارکردهای سه گانه ی نمایندگی، قانونگذاری و نظارت)، دستگاهقضائی مستقل، رسانه ها و مطبوعات حرفه ای و قوانین اساسی هم دارند ولی در اینیادداشت این نظام ها را از منظر نظام انتخاباتی و نظام حزبی مورد طرح و بررسی قرارمی دهیم.

2-     تغییرات قانونمند و برنامه دار باهدف مشروعیت سازی و بازسازی نظام های ی

از این منظر فلسفه وجودی انتخابات و احزاب نیز رخ می نمایدو آن هم اینکه این دو نهاد در بطن خویش تواما"دو عنصر تداوم و تغییر را درنظام های دمکراتیک پرورش و شکل می دهند که در عین حال مشروعیت زا است؛ تغییر دراجزاء، اعضاء، شاخ و برگ ها، مسئولین و مقامات ، در مقابل تداوم، ثبات، ماندگاریساختارها، ماهیت و سرشت نظام ی

این دو شاخص یعنی "حزب و نظام حزبی" در کنار"انتخابات و نظام انتخاباتی" را می توان از جمله مهمترین"نهادها" و تشکل های ی نظام مردم سالاری و توسعه ی نامید؛ کهبدون وجود این دو نهاد عملا بقاء و مشروعیت نظام های مردم سالار بلاوجه می شود.

3-     حزب، استامات فعالیت حزبی وکارکردهای آن

حزب ی PoliticalParty  در اصطلاح عبارت است از گردهمایی ی و پایدار گروهی از مردم كه دارای دیدگاهها و اهداف و برنامه مشترك ی و تشكیلات منظمند و با عضوگیری، پشتیبانی از یکدیگرو کسب حمایت مردمی برای به دست آوردن قدرت ی از راه‌های قانونی تلاش می‌كنند.احزاب ی به علاوه؛ دارای شخصیت حقوقی، تشكیلات پایدار مركزی، شعبات مرتبط وهماهنگ با مركز هستند.

از منظر کارکردی؛ احزاب ی  منطقا باید؛ 1) بازتاباننده‌ نیازها و خواسته‌هاو مطالبات بنیادین لایه ها و طبقات اجتماعی هدف 2) ایفاء نقش و جایگاه تعاملی وواسط بین حكومت، قدرت مستقر از یك‌سو و جامعه‌ مدنی و توده‌های مردم از سوی دیگر.3) کادر سازی حزبی و آموزشی و توانمندی اعضاء و هواداران برای کسب رای و بستری برایتعلیم و رشد افرادی تشكیلاتی و تحلیل‌گر جهت مدیریت كلان 4) گسترش اخلاق حزبی 5)شکل دهنده به یک هویت جمعی شناسنامه‌دار به نام هویت حزبی جهت تسهیل شناخت اجتماعی باشند.

4-     تحزب و ت ورزی حرفه ای

توسعه ی با ت ورزی حرفه ای و ت ورزی حرفه ای بانظام حزبی تعربف می شود. به عبارت دیگر؛ یکی از مهمترین مکانیزم های ت ورزیحرفه ای، کنشگری ی از طریق احزاب ی شناسنامه دار و هویت دار است؛ چرا: چونانفرادی نیست، معطوف به اهداف فعالیت گروهی و مبتنی بر خرد جمعی است، تشکیلاتیاست، معطوف به کادرسازی است؛ هویت جمعی شناسنامه‌دار را پرورش می دهد، تکاپو های یرا سازماندهی می کند، واقعیت ساختار قدرت را می نمایاند، آموزش ی می دهد،ارتقاء در هرم و ساختار قدرت حزبی را نشان می دهد. سلسله مراتب حزبی را بازنمایی میکند، اخلاق حزبی و تحمل پذیری حزبی را  می آموزاند.در این عرصه، نظام حزبی Party system  نیز به مثابه یک مفهومنسبی در علم ت اشاره به حکومت‌هایی در کشورهای مردم سالار دارد که بر اساساحزاب ی تشکیل می‌شوند. در این حکومت‌ها احزاب ی در قدرت با پایگاه حمایتمردمی امکان کنترل دولت و ایجاد مکانیسم‌های داخلی برای کنترل و مصرف بودجه رادارا می‌باشند. نظام‌های حزبی را می‌توان با میزان تاثیر و تعداد احزاب مؤثر تشخیصداد.

5-     برآمدن نظام حزبی و نظام انتخاباتیدر جهان

می توان این دو نهاد را برآمده از اامات انقلاب کبیر فرانسه،شکل گیری نظام پارلمانی نوین و رشد و نمو دولت های ملی دانست که مشروعیت خود را ازطریق مردم و صندوق های رای کسب می کردند که هر از چند گاهی مردم با حضور خود بر سرصندوق های رای به به بازسازی و تغییر کارگزاران ی- اجرایی کشور و به عبارتی بهبازسازی و بقاء مشروعیت نظام های ی مبادرت می کنند و عملا نفسی تازه در رگ هاینظام های ی موجود می دمند و خونی تازه در رگ های نظام های ی خود به جریانمی اندازند.

6-     شکل گیری نظام انتخاباتی در ایران

پس از امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه در ۱۲۸۵(1906)یکمجلس موقت (که از آن با عنوان اولین مجلس مؤسسان نیز نام برده شده) برای تدویننظامنامه انتخابات مجلس ملی در تهران گشایش یافت. نمایندگان آن عمدتاً تجار، ون،و رؤسای اصناف بازار تهران بودند. بر اساس این قانون انتخاب‌شدگان به شش طبقه تقسیممی‌شدند: شاهزادگان و قاجارها، ون و طلاب، اعیان و اشراف، تجار داریتجارتخانه معیّن، مالکان با دست کم هزار تومان دارایی و صنعتگران و پیشه‌وران ازصنوف شناخته شده و دارای مغازه‌ای با شرایط مشخص. انتخاب‌شوندگان شامل ۱۵۶ نمایندهبودند که از این تعداد ۶۰ کرسی به تهران و ۹۶ کرسی به دیگر ایالات اختصاص داده شدهبود. نامزدهای پارلمانی می‌بایست خواندن، نوشتن و تکلم به زبان فارسی را قادرباشند. مقرر گردید انتخابات ایالتی در دو مرحله انجام شود. در مرحله نخست انجمن‌هایایالتی تشکیل و سپس از میان آن‌ها نمایندگانی برای مجلس ملی برگزیده شوند، اماانتخابات در تهران در یک مرحله انجام می‌شد.

7-     شکل گیری و تاسیس احزاب در ایران

تاسیس احزاب ی در ایران به انقلاب مشروطه و دوره دوممجلس شورای ملی بر می گردد. این سابقه حدودا 110 ساله پیش تر از بسیاری ازکشورهایآسیایی حاصل آمده است. سال ها پیش از آن، انجمن های مخفی، با اهداف ی ومبارزاتی، با اقتباسی از تشکل های پنهان و نیمه پنهان غربی، از جمله فراماسونری،از یک سو، و بهره گیری از پیشینه انجمن های ی و عملیاتی جنبش های شورشی درتاریخ ایران، و نیز تجربه انقلابیون مهاجر در قفقاز و روسیه به وجود آمدند و الگویاولیه احزاب ی در ایران شدند.

از اوایل مجلس دوم، دو حزب دموكرات عامیون» و اجتماعیوناعتدالیون» در کنار احزاب کوچکتری چون اتـفاق و تاسیس و آغاز به فعالیت کردند. درمـجلس دوم، بسیاری راه‌حل ی كشور را تشكیل احزابی می‌دانستند كه مواضع خود راصریح بیان و از آن دفاع كنند.

8-     احزاب و انتخابات؛ گونه هایی از نهادهاینشایی در ایران

اگر نشاکاری به عمل انتقال و کاشت نشاء به زمین اصلی گفتهشود و نشاء، ناظر بر گیاه کوچکی است که قسمتی از دوره رشد خود را در محیطی با نورو دمای کنترل شده می گذراند و پس از مساعد شدن آب و هوا به زمین اصلی منتقل می شود؛بدین لحاظ، بخش قابل توجهی از نهادهای مدرن در ایران نظیر؛احزاب و انتخابات و پارلمان نشایی هستند و این نهادهاینشایی چون کشورهای مادر و مبداء کارکردهای واقعی و مورد انتظار را نداشتند و دچارناکارکردی، بدکارکردی و کژکارکردی شدند. البته این نهادها، ابداعات، اختراعات واکتشافات محصول جامعه بشری است و اگر چه خاستگاه و مبدایی داشته است؛ محدود ومحصور به جغرافیای خاصی نماندند؛ لذا، هر چند جوامع بشری در هر مکان و زمان قرارنیست چرخ را مجددا بسازند ولی تا موقعی که این متناسب سازی و متناسب بودگی با دیگرسازه ها و زیر ساخت های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پدید نیاید، این چرخ کارکرد خودرا نخواهد داشت. 

9-     تعاملات نظام حزبی و نظامانتخاباتی در ایران

نظام یا سامانه و یا سیستم ناظر بر مجموعه ای از بازیگران،نهادها، اجزاء، قوانین و روابطی است که نحوه چینش، نحوه توزیع مسئولیت ها وماموریت ها، نوع رابطه ی تعریف شده اعم از تعاملی، خطی و یا سلسله مراتبی بر خوبکارکردی و یا بد کارکردی آن نظام، بر بازیگران و اجزاء آن نظام، و در کل سامانهتاثیر می گذارد و موجبات بدکارکردی، ناکارکردی آن نظام می شود. بدین لحاظ می توانادعا کرد نظام حزبی (شامل بازیگران و کنش گران حزبی، احزاب ی، قوانین و آییننامه های مرتبط با احزاب ی، نوع کنش گری، سازوکار های و روابط درون و برونحزبی و با دولت) با نظام انتخاباتی (شامل؛ قوانین و آیین نامه های انتخاباتی،دستگاه های نظارتی و اجرایی، تعیین و تمهید حوزه های انتخاباتی) در طول 110 سالهاخیر رابطه ای دو سویه داشته اند. از یکدیگر تاثیر پذیرفته و بر یکدیگر تاثیرگذارده اند. در ایران نظام انتخاباتی شامل مجموعه ای از انتخابات از جمله انتخاباتریاست جمهوری، انتخابات مجلس شورا، مجلس خبرگان و شوراهای شهر و روستا می شود.

10- فرمالیسم و نگاه مضیق؛ دو سویه ی نظامانتخاباتی

در حیات نظام انتخاباتی ایران؛ بجز چهار دوره کوتاه ناشی ازکودتای محمد علی شاه- لیاخوف در مجلس اول، اولتیماتوم و اشغال ایران و انحلال مجلسدوم، فترت و تعطیلی مجلس بین مجلس چهاردهم و پانزدهم در دهه 1320 ه.ش متاثر ازجریان اشغال ایران، وقایع آذربایجان و کردستان در دوره نخست وزیری قوام السلطنه وانحلال مجلس 17 متاثر تلاش دکتر مصدق برای کسب اختیارات ویژه از مجلس، نظامانتخاباتی و انتخابات در دوران مشروطه ساری و جاری بوده است؛ درجمهوری اسلامیایران علیرغم بروز وقابع و رخدادهای مهم همواره انتخابات بدون هرگونه وقفه ای،بصورت ادواری و به موقع برگزار شده است.

در دوره رضا شاه و جمهوری اسلامی ایران ما اصولا دوره هایفترت انتخاباتی نداریم و معمولا انتخابات در مورد مقرر و با تشریفات خاص برگزارشده و می شود و از منظر نظام ی مستقر این نظم دوره ای و ادواری از جمله برگهای زرین و سند مشروعیت نظام های ی است.و این در حالی است از زمان صدور دست خطمشروطه توسط مظفر الدین شاه تا استقرار دولت رضا شاه و از اواسط دهه ی 1320 ه.ش تا1332 در کشور شرایط گذار و بی ثباتی حاکم بوده است؛ در حالی که شکل گرایی مفرطفارغ از کارکردهای واقعی در دوره رضاشاه این مجلس را به مهر لاستیکی تبدیل نمودهبود و تنها موید و آلت دست اراده شاهانه بود.

در خصوص نظام های انتخاباتی بزرگترین دسته بندی ناظر برتقسیم بندی رویکردی به مضیق و موسع است که در مقاطع اقتدار نظام های ی از سویمتولیان و مجریان اصلی نظام انتخاباتی بصورت مضیق و تحدید شده اجراء گردیده است.در جمهموری اسلامی در گذر زمان رهیافت مضیق در فرایند همه ی انواع انتخابات تشدید شدهاست تا جایی که رای مردم و اراده توده ها در حق تعیین سرنوشت از طریق مکانیزم هایقانونی و انتخابات بلاوجه گردیده است.

نظام انتخاباتی در جمهوری اسلامی با کنترل و نظارت چند لایهاز دستگاه های اطلاعاتی تا وزارت کشور و شورای نگهبان عملا فعالیت احزاب ی ونیروهای مستقل و منتقد را بلاموضوع نموده و "نظام اختگی" را فضای یکشور و از جمله احزاب ساری و جاری ساخته است.

11- نظام انتخاباتی و مفاهیم انتزاعی؛آزاد، عادلانه، شفاف و منصفانه

در حالی که انتخابات یکی از شاخص های نظام های دمکراتیکاست؛ در عین حال صرف برگزاری ادواری و به موقع انتخابات رافع مسئولیت بانیان،حاملان و مجریان نظام انتخابات در تعهد به اجرای صفات چهارگانه ی ؛ آزاد، عادلانه،شفاف و منصفانه در انتخابات نیست. حال آنکه در عمل در نظام انتخاباتی ایران تمهیدو تامین این صفات برای انتخابات دور از دسترس بنظر می رسد.

12- نظام حزبی در ایران؛ از معلولیتپیشینی و ساختاری تا دورهمی های محفلی

تشکیل نظام حزبی از دل فعالیت های پنهانی چون فراماسونری وسپس انجمن های مخفی نظیر کمیته مجازات، انجمن باغ میکده، انجمن زرگنده و آهن، انجمن تبریز و ده ها انجمن مخفی شروعنامناسبی را برای احزاب ی در ایران رقم زد. در حالی که نظام حزبی در کشورهایتوسعه یافته با شفافیت آغاز بکار کرد؛ در این روند با مخفی کاری و پنهانکاری آغازشد

مقاومت دولت در پذیرش و شناسایی نقش و جایگاه واقعی ومواردی زیادی  تاسیس احزاب دولتی، مهندسینظام حزبی و هفت خان رستم اخذ مجوز از کمیسیون ماده 10 احزاب، کسب استعلام،اساسنامه های تیپ، نظام یارانه ها، در کنار بستگی های قومی، قبیله ای و خانوادگی وباندی، احزاب را تبدیل محافل بزرگ خانوادگی و یک دورهمی بزرگ با هدف کسب و یا حفظقدرت تبدیل تبدیل کرد.

موسمی بودگی، مرکز پایه بودگی احزاب اپوزیسیونجامعه ایران را از ظرفیت های نظام حزبی در ایران محروم ساخت

جمع بندی: تجربه نظام حزبی و اتنخابات در بیش از یکصد سال اخیر نشان می دهد؛ دموکراسی وتوسعه ی زمانمند است. مسیر توسعه ی مسیری پر سنگاخ وبا افت و خیز و نوسان  است و در عین حالاین تجربه این پرسش را پیش رو می گستراند که با توجه به تجربه حاکمیت نظام های اقتدار دل بستن به صندوق رای تواما هزینهسنگین ایجاد امید و سرخوردگی را موجب شده است و تا جایی که برخی تحلیل گران از اینزاویه با گذار از تغییرات دمکراتیک دل بستن به صندوق رای در ایران را خطای راهبردیمی دانند.